Dünya üzerindeki milyonlarca insan, dil engeli nedeniyle eğitim, sağlık, adalet ve kültür gibi alanlarda temel haklarına erişemiyor. Bu durum, özellikle göçmenler, mülteciler, azınlık dillerini konuşan topluluklar ve anadili farklı olan vatandaşlar için büyük bir engel oluşturmaktadır. Günümüzde ise yapay zeka araçları bu sorunlara kökten çözüm sunabiliyor.
Dünya genelinde binlerce dil konuşulmasına rağmen, devletlerin resmi dilleri binlerce dilden oluşmamakta ve çoğu ülkede de vatandaşlarına onların anadillerinde hizmet sunmamakta veya politik sebeplerle sunamamaktadır. Bununla beraber uluslararası göç oranları her yıl artarken, yanında dil temelli erişim sorunlarını da getirmektedir.
Her ülkenin kendi kamu hizmetleri için geliştirilecek yapay zeka sistemleri, vatandaşlara ve ziyaretçilere kendi dillerinde hizmet verecek şekilde standartlaştırılmalı. Eğitim, sağlık, adalet, acil durum, vatandaşlık hizmetleri gibi temel alanlarda çok dilli destek veren AI sistemleri geliştirilmelidir. Bu sistemler, insanların kendi dillerinde belge oluşturmasını, resmi işlemler yapmasını ve devletle iletişime geçmesini mümkün kılmalıdır.
Her devlet sınırları içerisinde konuşulan yerel dilleri ve azınlık dilleri listelemelidir. Bu listeleme ise Birleşmiş Milletlerce kurulacak olan bir komite tarafından belirlenmelidir. Bu sayede hiçbir devletin bir azınlığı inkar etmediğinden emin olunmalıdır. Her devlet kendi yapay zeka araçlarını geliştirmekle sorumlu olmalıdır k, bu daha güvenli olacaktır. Tüm bu sürecin sağlıklı bir şekilde takip edilip uygulanması ve denetlenebilmesi için BM bünyesinde uluslararası bir AI Standartları Komitesi kurulmalıdır. Nasıl ki, günümüzde devletler insan hakları bildirgesine imza attıysa, bu standartlar bildirgesine de imza atmalı ve belirlenecek süreler içerisinde verilen ödevler yapılmalıdır. Hatta uluslararası kredi kuruluşları, Dünya bankası ve IMF gibi kuruluşlar bu standartları yerine getirmeyenleri kredi notunu düşürmeli veya kredi almalarına engel olabilecek düzenlemeler de yapmalıdır. Bu sayede devletler hızlıca çözüm bulmak zorunda kalacaklardır.
Bu sistem, bir ülkenin dilini konuşamadığı için adalet sisteminde kendini savunamayan insanlara ya da eğitime erişemeyen çocuklara umut olabileceği gibi, dijital adaletin temeli olacak ve kimse geride kalmasın ilkesine hizmet edecektir. Vatandaşı olup olmadığına bakılmaksızın Dünyadaki tüm dilleri kabul edip o dilde hizmet sunan devletler geleceğin en büyük devletleri olacaktır. Tüm devletlerin en büyük amaçlarından birisi de insanların dil öğrenme mecburiyetini ortadan kaldırmak olmalıdır.
BM’nin, dijital çağda çok dilliliğin korunması, vatandaşların herhangi bir devlette kendi dillerinde kamu hizmetine erişebilmesi ve AI destekli çeviri sistemlerinin bir insan hakkı olarak tanınması yönünde bir çerçeve oluşturmasını öneriyorum.
Abdurrahman Esendemir
Şimdi bu sistemin neden gerekli olduğuna dair somur birkaç örnek vermek istiyorum.
1. Mahkemede
Japonya’dan İtalya’ya gelmiş bir adamın bir trafik kazası sonucunda mahkemelik olduğunu hayal edelim. Adamın Japoncadan başka bir dil bilmemesi durumunda, mahkeme bu adam için bir çevirmen bulmak zorunda kalacaktır. Bu da zaman kaybına sebebiyet verecek ve adil çözümü geciktirecektir. Fakat İtalya, Aİ standartlarını tamamlamış bir devletse mahkemede kendi vatandaşı olmayan bu Japon için mahkemeyi hemen başlatabilir. Bu aşamada mahkemede konuşan bu Japon’un tüm konuşmaları İtalyan memurlar tarafından otomatik olarak İtalyancaya çevrilecektir. Gene mahkeme süresince kullanılan tüm evraklar da Aİ ile Japoncaya çevrilerek, ilgili kişiye sunulabilir. Mahkemenin tüm konuşmalarını da Japon vatandaşı Japonca ile anlık dinleyebilir ve kendi anadilinde hiçbir sorun yaşamadan hakkını savunabilir.
2. Okulda
Bir sınıfta sadece İngilizce, Fransızca ve Korece bilen öğrenciler olduğunu düşünelim. Bu öğrencilerin Arabistan’da bir okula kayıt olduğunu hayal edelim. Öğretmen Arapça konuşsa bile bu öğrencilerin tamamı takacakları kulaklıklar vasıtasıyla tüm dersleri kendi ana dillerinde anlık çeviri ile işitebilirler. Onların tüm konuşmalarını da öğretmenleri Arapça olarak dinleyebilir. Böyle dil öğrenme zorunluluğu tamamen ortadan kalkar. Sınavlar da her öğrenci için, onun kendi istediği dilde ona sağlanabilir. Hatta öğrenci birden fazla dil konuşuyorsa, en iyi bildiği dilde sınav kağıdı talep edebilir. Öğretmenin dijital tahtada yazdığı her şey, öğrencinin kendi tabletinde kendi anadilinde anlık gözükmelidir.
Her öğrencinin kendi dilinde eğitim alabilmesi için, okullarda yapay zeka tabanlı çeviri cihazlarının standart hale getirilmesi gerekir. Bu, özellikle azınlık dillerini konuşan öğrenciler için eşitlik sağlar. Öğretmenlerin bu teknolojileri kullanabilmesi için eğitim almaları gerekir. Ayrıca, yapay zeka sistemlerinin ders akışını bozmaması için kullanıcı dostu arayüzler tasarlanmalı.
3. Tiyatroda
Türkiye’ye yeni taşınmış Çinli bir kadın düşünelim. Henüz Türkçe bilmiyor ve tiyatroya gitmek istiyor. Bu durumda tiyatronun kendisine sağlayacağı ödünç bir kulaklıkla veya kendisinin satın alabileceği bir kulaklık ile tiyatrodaki tüm diyalogları Çince olarak dinleyip oyunu hiçbir sorun yaşamadan izleyebilir.
Tiyatrodaki durum günlük yaşamdan bir örnektir. Kişi kendi kulaklığını kendisi alıyor. Fakat diğer 2 örnek devlet dairesinde gerçekleşmektedir. Devlet dairesinde kulaklık yerine mobil uygulama gibi anlık çeviri yapacak ve herkesin dinleyebileceği bir araç da kullanılabilir. Fakat sınıf ortamı gibi kalabalık durumlar için kulaklık daha pratik bir çözüm olacaktır.
Aİ standartları aşağıdaki kurallar göz önünde bulundurularak yapılmalıdır.
- Her birey, anadilinde eğitim, adalet ve kamu hizmetlerine erişim hakkına sahiptir.
- Devletler, yapay zeka destekli çeviri sistemlerini kamu hizmetlerinde standart hale getirmelidir.
- Bu sistemler, veri gizliliğine uygun, güvenli ve erişilebilir olmalıdır.
- Azınlık dilleri ve lehçeler dahil tüm diller desteklenmelidir.
- Teknolojinin uygulanması için uluslararası işbirliği teşvik edilmelidir.
Uluslararası Anadilinde Yapay Zeka Destekli Kamu Hizmetleri Bildirgesi
Giriş
Bu Bildirge, her bireyin vatandaşı olup olmadığına bakılmaksızın, bulunduğu devletten anadilinde yapay zeka destekli kamu hizmeti alma hakkını güvence altına almak amacıyla hazırlanmıştır. Üye devletlerin bu alandaki sorumluluklarını, etik ve teknik standartları belirlemekte ve Birleşmiş Milletler gözetiminde uygulamaların denetimini sağlamaktadır.
Tanımlar
Anadil: Bireyin kendisini en doğal ve etkin ifade ettiği dil; resmi dil olmayan yerel, azınlık ve kültürel topluluk dilleri de bu kapsama dahildir.
Yapay Zeka Destekli Kamu Hizmeti: Kamu hizmetlerinin, yapay zeka teknolojileri kullanılarak sunulan çok dilli, erişilebilir ve bireyselleştirilmiş biçimi.
Üye Devlet: Bu Bildirgeyi kabul eden ve taraf olan devletler.
Genel İlkeler
- Anadilinde erişim hakkı, temel insan hakkıdır.
- Kamu hizmetleri eşit, ayrımcılığa yer vermeden sunulmalıdır.
- Yapay zeka sistemleri şeffaf, güvenilir ve denetlenebilir olmalıdır.
- Kültürel çeşitlilik korunmalı, dilsel engeller ortadan kaldırılmalıdır.
- Veri gizliliği ve güvenliği uluslararası standartlara uygun şekilde sağlanmalıdır.
Yükümlülükler
Madde 1: Anadilinde Kamu Hizmetlerine Erişim Hakkı
Her birey, vatandaşı olup olmadığına bakılmaksızın bulunduğu devletten anadilinde yapay zeka destekli kamu hizmeti alma hakkına sahiptir. Bu hakkın sağlanması ilgili devletin sorumluluğundadır.
Madde 1.1: Eğitim Hizmetleri
Devletler, eğitim sisteminde anadilinde ve yapay zeka destekli çok dilli öğrenim araçlarının kullanılmasını sağlamakla yükümlüdür. Eğitim materyalleri ve dijital platformlar, öğrenci profiline uygun şekilde anadil desteği sunacak şekilde geliştirilecektir. Yapay zeka sistemleri, bireyselleştirilmiş öğrenim ve pedagojik destek sağlamak üzere kullanılacaktır.
Madde 1.2: Sağlık Hizmetleri
Sağlık hizmetlerinde, hastaların anadilinde doğru iletişim kurabilmeleri için yapay zeka destekli çok dilli çeviri ve rehberlik sistemleri geliştirilecektir. Bu sistemler dil bariyerlerini kaldıracak, tıbbi bilgilerin doğru anlaşılmasını garanti edecektir.
Madde 1.3: Adalet Hizmetleri
Adalet sisteminde, anadilinde adil yargılanma hakkını güvence altına almak amacıyla yapay zeka destekli çeviri, belge hazırlama ve hukuki rehberlik hizmetleri sağlanacaktır.
Madde 1.4: Kültürel Etkinlikler
Tiyatro, sinema, müze, konser gibi kültürel etkinliklerde katılımcıların anadilinde eşit erişimi sağlamak için yapay zeka destekli altyazı, anlık sesli çeviri ve dilsel uyarlama sistemleri kullanılacaktır.
Madde 1.5: Göçmen ve Geçici Nüfus
Geçici veya kalıcı olarak ülkede bulunan tüm bireylerin anadillerinde kamu hizmetlerine erişimi sağlanacak, yapay zeka destekli çok dilli rehberlik ve bilgi sistemleri geliştirilecektir.
Madde 1.6: Engelli Bireyler
Yapay zeka destekli kamu hizmetleri, engelli bireylerin ihtiyaçlarına uygun sesli, görsel, işitsel ve dilsel destek sistemleri ile erişilebilir hale getirilecektir.
Madde 1.7: Çocuklara Yönelik Hizmetler
Çocukların dilsel ve bilişsel gelişim düzeylerine uygun yapay zeka destekli içerik ve arayüzler sağlanacaktır. Güvenlik ve mahremiyet öncelikli olacaktır.
Madde 1.8: Kullanıcı Bilgilendirme
Bireyler, yapay zekanın hangi dillerde hizmet verdiği ve yetkinlik düzeyi hakkında kullanıma başlamadan önce bilgilendirilecektir.
Madde 2: Ulusal ve Uluslararası Yükümlülükler
Her devlet, yapay zeka destekli sistemleri ulusal düzeyde geliştirmek veya uluslararası iş birlikleri ile edinmekle yükümlüdür.
Denetim ve Uygulama
Madde 3: Birleşmiş Milletler Komitesi
Birleşmiş Milletler, üye devletlerin yapay zeka destekli çok dilli hizmetlerini denetlemek üzere bir komite oluşturacaktır. Komite, doğruluk, güvenilirlik ve erişilebilirlik kriterlerini takip edecektir.
Madde 4: Şikayet Mekanizması
Çeviri hatası nedeniyle temel hak ihlali durumunda bireyler önce ulusal yargı yollarına başvuracak; ulusal yollar tükendiğinde Birleşmiş Milletler Denetim ve Şikayet Komitesi’ne başvuru hakkına sahip olacaktır.
Madde 5: Teknik ve Mali Destek
Yetersiz teknik altyapıya sahip devletlere uluslararası kuruluşlar tarafından kredi, hibe ve teknik destek sağlanacaktır.
İş Birliği ve Güncelleme
Madde 6: Uluslararası İş Birliği
Üye devletler, bilgi, teknoloji ve deneyim paylaşımı için iş birliği yapacak, şeffaflık ve eşitlik ilkelerine uygun hareket edecektir.
Madde 7: Güncelleme Yetkisi
Bildirge, teknolojik gelişmeler ve toplumsal ihtiyaçlar doğrultusunda Birleşmiş Milletler tarafından kurulan özel bir komite tarafından güncellenecektir.
Veri Koruma ve Şeffaflık
Madde 8: Veri Güvenliği ve Haklar
Kişisel veriler uluslararası standartlara uygun toplanacak, işlenecek ve korunacaktır. Vatandaşların veri hakları güvence altındadır. Yapay zeka algoritmaları şeffaf ve denetlenebilir olmalıdır.
Madde 9: Şeffaflık ve Bilgilendirme
Yapay zeka sistemlerinin işleyişi ve karar alma süreçleri kamuya açık ve anlaşılır biçimde sunulacaktır.
Birleşmiş Milletler, üye devletlerle birlikte çok dilli yapay zeka sistemlerine dair etik, teknik ve hukuki standartları belirlemeli ve devletler arası uyum mekanizması oluşturmalıdır.
Çekilme
Madde 10: Bildirge’den Çekilme
Üye devletler, yazılı bildirimle ve en az bir yıl öncesinden haber vererek bildirgeden çekilebilir. Çekilme, kazanılmış hakları ortadan kaldırmaz.
Yürürlük
Bu Bildirge, üye devletlerin onayı ile yürürlüğe girer.
